De Rijksdienst in context

De Overheid

De overheid in Nederland kent verschillende bestuurslagen te weten een landelijke, een provinciale en een gemeentelijke laag. Op deze lagen zijn respectievelijk de Rijksoverheid, Provincies en Gemeentes werkzaam. Daarnaast zijn er ook nog Waterschappen te onderscheiden. Deze lagen samen vormen de overheid en zijn in bijgaande afbeelding weergegeven. Volledigheidshalve dient nog vermeld te worden dat taken van de overheid zoals gemeenschappelijke regelingen nog worden uitgevoerd door (regionale) samenwerkingsorganen,

Rijksdienst in context met hele overheid

Bijgaande afbeelding brengt tevens in beeld, dat de Rijksoverheid wordt gevormd door de Rijksdienst, Hoge Colleges van Staat, de Rechterlijke macht en Adviescolleges. De Rijksdienst bestaat weer uit

• ministeries ook wel kerndepartementen geheten en baten lastendiensten,
• rechtspersonen met een wettelijke taak (RWT's) en zelfstandige bestuursorganen (ZBO's).

Bij baten lastendiensten en ZBO's moet gedacht worden aan de vele uitvoeringsorganisaties en inspecties. De Rijksoverheid houdt zich vooral bezig met de voorbereiding en de uitvoering van plannen van de regering, plannen die worden voorgelegd en gecontroleerd door het parlement. Provincies, gemeenten en waterschappen werken op regionaal of lokaal niveau. Een minister geeft politieke leiding aan een ministerie en wordt vaak bijgestaan door een of meer staatssecretarissen. De minister is ook verantwoordelijk voor de ambtelijke organisaties die onder zijn of haar ministerie vallen. De Hoge Colleges van Staat, zoals de Eerste en Tweede Kamer, de Raad van State, de Algemene Rekenkamer en de Nationale Ombudsman, zijn onafhankelijk, zij controleren en adviseren de Rijksoverheid.

De missie van de Rijksoverheid

De Rijksoverheid is verantwoordelijk voor het landelijk publieke bestuur van Nederland. De missie die de Rijksoverheid hierbij nastreeft luidt:

De Rijksoverheid werkt aan een rechtvaardige ondernemende en duurzame samenleving. In onze democratische rechtstaat is het belangrijk dat mensen en maatschappelijke organisaties zich in vrijheid en veiligheid kunnen ontplooien. Daarvoor zijn keuzes nodig, in Nederland, in Europa, in de wereld.
De Rijksoverheid weegt belangen tegen elkaar af, investeert in de toekomst en treedt op als dat nodig is. Dat doet zij met hart voor de publieke zaak, integer en met kennis van zaken.
De Rijksoverheid. Voor Nederland.

Uit deze missie vloeien taken voort voor de Rijksoverheid. De inhoudelijke invulling van het takenpakket wordt daarbij sterk beïnvloed door de (politieke) samenstelling van de regering en de vastgestelde regeerakkoorden in de loop der tijden. De invulling van het takenpakket varieert daardoor in de tijd. Op hoofdlijnen bestaat het takenpakket van de Rijksoverheid uit:

• Beleid maken;
• Uitvoering van het beleid door maatschappelijke dienstverlening (vergunningen verlenen, belasting heffen, aanleggen infrastructuur, etc.) en
• Handhaving van het beleid door toezicht en interveniërende maatregelen.

De Rijksoverheid in beweging

De Rijksoverheid is in een steeds veranderende omgeving, zelf ook continu in beweging. Dit vergt een dynamische en flexibele overheid (zie bijgaande figuur), die in staat is te reageren op een veranderende vraag van de maatschappij en de eisen die dit stelt. Voorkomende krachten in de maatschappij en de omgeving van de overheid zijn:

Dynamiek Rijksoverheid

• Verandering van politieke focus
  Steeds weer vragen nieuwe maatschappelijke thema’s om aandacht van de overheid en zijn daardoor onderdeel van het politieke debat. Thema’s die op zeker moment actueel zijn, kunnen bij nieuwe verkiezingen ineens naar de achtergrond verdwijnen. Verkiezingen leiden dan vaak tot verschuivingen in het politieke landschap, met een nieuwe regering en strategische koers tot gevolg. Vigerende beleidsplannen en taakuitvoering van de Rijksoverheid moeten mogelijk weer worden aangepast aan een nieuw regeerakkoord. Deze politieke dynamiek vergt geregeld organisatorische en functionele veranderingen binnen de Rijksoverheid.
• Economische bewegingen
  Denk aan de politieke druk vanuit Europa om de begrotingstekorten van de eurolanden te maximaliseren op drie procent. Maatregelen zoals bezuinigen, zijn nodig om te komen tot een begroting die voldoet aan de Europese norm. Dergelijke maatregelen beïnvloeden ook de organisatie van de Rijksoverheid, bijvoorbeeld door fusies en reorganisaties.
• Milieubewustzijn en duurzaamheid
  Van de (Rijks)overheid gaat een belangrijke voorbeeldrol uit in het streven naar hogere duurzaamheid en een beter en schoner (leef)milieu. In de interne bedrijfsvoering moet het Rijk daarom rekenschap nemen aan een duurzame milieuvriendelijke koers.
• Mondige burgers
  Burgers hebben steeds hogere verwachtingen t.a.v. het functioneren van de overheid. Denk aan de beschikbaarheid van overheidsinformatie, maar ook het tijdig en plaats onafhankelijk aanbieden van diensten via diverse kanalen. Daarnaast nemen ook sociale media een steeds dominantere rol in bij de communicatie tussen burgers en overheden, maar ook bij de communicatie over het functioneren van overheden en het aanpakken van maatschappelijke thema’s.
• Wet- en regelgeving, nationaal en internationaal
  Wet- en regelgeving is deels bepalend voor de inrichting van de overheid. De Wet Openbaar Bestuur, de Archiefwet en de Wet Bescherming Persoonsgegevens zijn voorbeelden van algemeen bekende wetten, maar ook minder bekende voorschriften zoals Besluit Informatiebeveiliging Rijksdienst, etc. zijn zeer bepalend. Daarnaast wordt Europa steeds dominanter en is het in Nederland al bepalend voor een groot deel van de wetten en regels.

Het effect op de Rijksoverheid

De omgevingsfactoren en veranderingen vergen veel van de veranderkracht van overheidsorganisaties. De realiteit is dat overheidsorganisaties de politieke daadkracht graag willen volgen, maar dat realisatie van veranderingen vaak ingrijpend en complex is. De Rijksoverheid wil daarom haar werkprocessen efficiënter en flexibeler inrichten, zodat ze beter en sneller kan inspelen op veranderingen in de maatschappij. Een krachtige, kleine en dienstverlenende Rijksoverheid, die met minder belastinggeld en minder ambtenaren en bestuurders haar kerntaken efficiënt en effectief uitvoert. Uitgangspunten voor deze kwaliteitsslag zijn:

• heldere politiek-bestuurlijke verhoudingen binnen alle onderdelen van de rijksdienst;
• een transparant proces voor beleidsvorming, politieke besluiten, beleidsuitvoering en het toezicht daarop.

Inflexibele informatievoorziening knelpunt bij verandering

Implementaties van organisatieveranderingen kunnen lang duren en vaak worden ze pas voltooid tegen de tijd dat er al weer nieuwe verkiezingen zijn, met nieuwe veranderingen in het vooruitzicht. De overheid lijkt daarmee continu achter de feiten aan te lopen. De complexiteit en starheid van de informatievoorziening en de ondersteunende ICT vormen mede een oorzaak voor de traagheid waarin veranderingen tot stand komen. Binnen het Rijk, waar organisaties veelal over een hoge mate van autonomie beschikken, worden afspraken over onderlinge samenwerking en de uitwisselbaarheid van informatie niet gemaakt of onvoldoende nageleefd. Nog steeds is er sprake van "verschotting" en verloopt de samenwerking en uitwisseling van informatie moeizaam. "Ontschotting" is daarom het streven.
Ontschotting ontstaat als organisaties sturen op flexibiliteit door de informatievoorziening en de ondersteunde ICT te ontkoppelen van de verandergevoelige organisatorische structuur. Met een dergelijk architectuurkader wordt de ondersteunende informatievoorziening beschouwd vanuit een referentiekader van logische bedrijfsfuncties en -processen en niet meer op basis van de 'waan van de dag' binnen specifieke organisaties. Zodoende wordt:

• De informatievoorziening flexibeler en worden (beleids)veranderingen sneller gerealiseerd.
• De ICT dienstverlening efficiënter ingericht d.m.v. standaardisatie, consolidatie en virtualisatie en wordt deze gedeeld met meer deelnemers door gezamenlijk gebruik van voorzieningen.

Het is dus belangrijk dat inzicht en overzicht wordt gecreëerd in de informatievoorziening bij het Rijk, zodat grip ontstaat en er gestuurd kan worden. Om dit te realiseren moet de informatievoorziening in lijn wordt gebracht met relevante voorschriften (principes, afspraken en standaarden). Zo'n stelsel van voorschriften vormt het richtinggevende en sturende deel van een architectuur. Dit geeft de benodigde richting en vorm aan een kwalitatief hoogwaardige informatievoorziening voor het Rijk. Het benodigde stelsel van voorschriften krijgt gestalte in de Enterprise Architectuur Rijksdienst (EAR), welke in opdracht van de CIO-Rijk en onder verantwoordelijkheid van de subcommissie Architectuur en Standaarden wordt ontwikkeld. De EAR vervult een richtinggevende en kaderstellende rol bij de realisatie van de Rijksbrede I-strategie en draagt zo bij aan de doelen en uitgangspunten van de (compacte) Rijksoverheid.